ข้าวไร่ คือ ข้าวที่มีการทำนาบนที่ดอนโดยไม่มีคันนาเพื่อขังน้ำไว้ในแปลงนา โดยใช้การปลูกเหมือนกับพืชไร่ทั่วไป อาศัยความชุ่มชื้นในดินและน้ำฝนเป็นน้ำหล่อเลี้ยงให้เกิดการเจริญเติบโต สามารถปลูกได้ทั้งบริเวณที่ราบ เนินเขา หรือปลูกแซมในสวนยางและสวนมะพร้าว แต่ไม่เป็นที่นิยมปลูกมากนัก มักพบเห็นการปลูกข้าวลักษณะนี้มากในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคเหนือของประเทศไทย โดยจะเริ่มปลูกในช่วงเริ่มฤดูฝนหรือฝนแรกและทำการเก็บเกี่ยวในช่วงเดือนตุลาคม แต่หากเป็นการปลูกในภาคใต้ ช่วงเวลาการปลูกจะขยับออกไป โดยจะเริ่มปลูกประมาณเดือนสิงหาคมและทำการเก็บเกี่ยวผลผลิตในเดือนธันวาคมไปจนถึงเดือนมกราคม เนื่องจากฤดูฝนจะช้ากว่านั่นเอง การปลูกข้าวไร่โดยทั่วไปนั้น จะทำการเกษตรแบบผสมผสาน ทั้งปลูกข้าวไร่ ข้าวนา พืชไร่และพืชผักตามฤดูกาลและสภาพแวดล้อมของแต่ละพื้นที่
ผลผลิตของข้าวไร่ในแต่ละฤดูนั้น นอกจากจะขึ้นอยู่กับปริมาณน้ำฝนและการกระจายตัวของฝนแล้ว ยังต้องพิจารณาถึงสภาพดินว่ามีความอุดมสมบูรณ์มากน้อยเพียงไหน พันธุ์ข้าวที่นำมาปลูก รวมไปถึงปัญหาเรื่องโรคระบาดและแมลงศัตรูพืชในแต่ละฤดู และยังต้องคำนึงถึงวัชพืชว่ามีมากน้อยเพียงใด พันธุ์ข้าวที่เหมาะสมในการนำมาปลูกเป็นข้าวไร่นั้น ควรเป็นพันธุ์ข้าวที่ไม่ไวต่อแสง มีอายุสั้น เก็บเกี่ยวได้ไว ต้นกล้าเจริญเติบโตได้รวดเร็วและมีความแข็งแรง ทนทานต่อสภาพดินที่แห้งแล้ง ปรับตัวเข้ากับดินที่ไม่อุดมสมบูรณ์ได้ และเป็นพันธุ์ที่มีภูมิต้านทานต่อโรคพืชและแมลงได้ดี
การปลูกข้าวไร่ จะต้องให้ความสำคัญตั้งแต่การเตรียมพื้นที่ โดยการกำจัดหญ้าวัชพืชในบริเวณที่จะปลูก และนำหญ้าที่ถางแล้วมาวางกั้นขวางทางลาดของแปลงปลูกเพื่อช่วยดักหน้าดินและเสริมด้วยการนำหินในพื้นที่มาวางกั้นคล้ายขั้นบันไดเพื่อดักตะกอนดินไว้ แล้วจึงย่อยดินด้วยการสับดิน แล้วใช้ไม้มาขีดดินให้เป็นร่อง มีความลึกประมาณ 2 เซนติเมตร โรยเมล็ดพันธุ์ข้าวแล้วกลบดินบนเมล็ด รอให้ความชื้นในดินบ่มเมล็ดที่โรยไว้จนกว่าต้นกล้าจะงอกขึ้นและเติบโตต่อไป
การปลูกข้าวไร่ นับว่าเป็นการทำนาข้าวที่ประหยัดน้ำได้อย่างมาก เพราะไม่ต้องกังวลเรื่องการขังน้ำในแปลงนาให้เพียงพอในช่วงที่ฝนทิ้งช่วง ไม่ต้องมีค่าใช้จ่ายในการสูบน้ำจากแหล่งน้ำเข้าแปลงนาซึ่งตามมาด้วยค่าน้ำมันที่ต้องเติมเครื่องสูบ และยังสามารถทำนาได้บนที่ลาดชัน ทั้งนี้หากเรามีการทำเขตกรรมที่เหมาะสมและมีเมล็ดพันธุ์ที่ดี ก็ย่อมจะได้ผลผลิตในปริมาณที่มากขึ้น
