เมล็ดพันธุ์ คือ เมล็ดพืชที่ยังมีชีวิตอยู่ ซึ่งสามารถเจริญเติบโตได้ตามพันธุกรรมเมื่อนำไปขยายพันธุ์ ส่วนเมล็ดพืชทั่วไปที่เราพบนั้นส่วนใหญ่เราจะนำไปใช้เพื่อการบริโภค เมล็ดพันธุ์เป็นปัจจัยการผลิตที่มีผลต่อผลผลิตทั้งด้านปริมาณและคุณภาพ เมล็ดพันธุ์ดีนั้นจะต้องเป็นพันธุ์แท้ให้พันธุ์พืชที่ตรงตามพันธุ์ มีความต้านทานโรคและแมลงศัตรูพืชได้ดี ปรับตัวให้เหมาะสมกับภูมิอากาศและภูมิประเทศของแหล่งปลูก
ประเภทของเมล็ดพันธุ์นั้น อาจแบ่งออกเป็นประเภทใหญ่ๆ คือ เมล็ดพันธุ์คัด ที่ได้จากการปรับปรุงพันธุ์ ผสมพันธุ์และคัดพันธุ์ โดยมีการจดข้อมูลรายละเอียดอย่างครบถ้วนเป็นระบบและได้เมล็ดพันธุ์ที่รวบรวมลักษณะเด่นไว้ได้อย่างสมบูรณ์ ส่วนเมล็ดพันธุ์หลักนั้น คือ เมล็ดพันธุ์รุ่นแรกของเมล็ดพันธุ์คัด ซึ่งเมล็ดพันธุ์ทั้ง 2 ประเภทนี้จะผลิตโดยนักวิชาการเกษตรหรือนักวิจัยปรับปรุงพันธุ์พืช เมื่อได้เมล็ดพันธุ์หลักแล้ว นักวิจัยจะนำมาขยายพันธุ์เพื่อให้ได้เมล็ดพันธุ์จำนวนมาก แจกจ่ายและขายให้แก่เกษตรกรเพื่อนำไปผลิตพืชผลต่อไปภายใต้การดูแลของเจ้าหน้าที่ ซึ่งเราเรียกกันว่าเมล็ดพันธุ์ขยาย และที่เราๆ ส่วนใหญ่ใช้ในแปลงกันจริงๆ ก็คือเมล็ดพันธุ์จำหน่าย ที่ขยายมาจาก เมล็ดพันธุ์หลักและเมล็ดพันธุ์ขยาย ที่ดำรงลักษณะดีตามสายพันธุ์ ซึ่งเพื่อนๆ เกษตรกรสามารถขยายพันธุ์ในแปลงของเราเองได้ครับ
ในการผลิตเมล็ดพันธุ์นั้น จะต้องมีการเรียนรู้ทุกกระบวนการของพืชที่จะนำมาผลิตเมล็ดพันธุ์ เริ่มจากขั้นตอนการเพาะกล้า การงอก การผสมเกสร การแตกดอกออกผล แหล่งของเมล็ดพันธุ์น่าเชื่อถือ พิจารณาเลือกพื้นที่และสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมต่อสายพันธุ์ที่จะทำการผลิต เมื่อทำการผลิตแล้วก็ยังจะต้องใส่ใจในเรื่องการกำจัดพันธุ์ที่ไม่พึงประสงค์ออกจากแปลงผลิตเมล็ดพันธุ์ให้เกลี้ยง เพื่อให้เกิดการปะปนไปกับเล็ดพันธุ์ดี โดยพืชแต่ละชนิดจะพบปัญหาในการการขยายพันธุ์พืชแตกต่างกันไป เช่น ข้าวโพด จะพบพันธุ์อื่นผสม มีต้นที่มีลักษณะไม่ตรงตามสายพันธุ์ เป็นต้น
เมื่อผลิตเมล็ดพันธุ์ได้แล้ว จะต้องมีการจัดเก็บไว้ในสถานที่ที่เหมาะสมกับชนิดของพันธุ์พืช และควรให้ความชื้นภายในเมล็ดพันธุ์ต่ำกว่า10% และมีอากาศเย็น ซึ่งส่วนใหญ่เพื่อนๆ เกษตรกรมักจะนำเมล็ดพันธุ์ใส่ถุงหรือกล่องที่ปิดไว้มิดชิด แล้วนำไปแช่ในตู้เย็นที่อุณหภูมิ 10 องศาเซลเซียส ทั้งยังจะต้องมีการควบคุมรุ่นของการขยายพันธุ์ เช่น เมล็ดพันธุ์ข้าวและถั่วเหลือง ที่เป็นพันธุ์จำหน่าย จะใช้ซ้ำได้ 2 รุ่นหรือ 2 ชั่วอายุเท่านั้น หากใช้เกิดกว่า 2 รุ่น พืชผลที่ได้จะมีลักษณะที่ไม่พึงประสงค์เพิ่มมากขึ้น
เมื่อเราได้เมล็ดพันธุ์ที่ดีมาแล้ว สิ่งที่เราต้องให้ความสำคัญต่อมาก็คือคุณสมบัติของดินที่ปลูกต้องเหมาะสม การเพิ่มธาตุอาหารและน้ำที่เหมาะสมกับพืช ตลอดจนการตัดแต่งและเก็บเกี่ยวในช่วงเวลาที่เหมาะสม ซึ่งทั้งหมดนี้จะนำไปสู่ผลผลิตที่มีคุณภาพครับ
