แมลงมัน หรือแมงมัน (Carabera castanea Sm.) เป็นมดที่อาศัยอยู่ใต้ดินและมีความสำคัญทางเศรษฐกิจของประเทศไทย โดยเฉพาะในภาคเหนือที่นิยมนำมารับประทานทั้งในรูปแบบตัวอ่อนและตัวเต็มวัยของวรรณะสืบพันธุ์เพศเมีย ด้วยราคาที่สูงถึง 2,000-4,000 บาทสำหรับตัวอ่อน และ 600-1,000 บาทสำหรับตัวเต็มวัย ทำให้เป็นที่ต้องการของตลาด แต่ด้วยลักษณะการอยู่อาศัยที่ซับซ้อนใต้ดินและการกระจายตัวที่จำกัด ทำให้การเก็บเกี่ยวทำได้เพียงปีละครั้งและได้ปริมาณน้อยแม้ว่าราคาที่สูงจะเป็นแรงจูงใจให้ชาวบ้านสนใจการเก็บแมลงมันมากขึ้น แต่กระบวนการค้นหาและเก็บเกี่ยวที่ยุ่งยากเป็นอุปสรรคสำคัญ การขุดหาตัวอ่อนต้องลงลึกไม่ต่ำกว่า 30 เซนติเมตร ส่วนการเก็บตัวเต็มวัยต้องรอให้ออกจากรูในช่วงเย็นถึงค่ำหรือดักจับตามแสงไฟ ประกอบกับการที่แต่ละพื้นที่มีจำนวนอาณาจักรน้อย ทำให้การเก็บเกี่ยวในเชิงพาณิชย์เป็นไปได้ยาก ส่วนใหญ่จึงเป็นการเก็บเพื่อบริโภคในครัวเรือนตามฤดูกาลมากกว่าการสร้างรายได้หลัก ชาวบ้านจึงต้องอาศัยการสังเกตการปรากฏตัวของตัวเต็มวัยทั้งเพศผู้และเพศเมียเพื่อทำเครื่องหมายสำหรับการเก็บเกี่ยวในปีถัดไป ซึ่งเป็นวิธีที่ต้องใช้ความชำนาญและความอดทนสูง
เครดิตภาพ: Carebara castanea โดย iNaturalist.org (Rongrong Angkaew) | Wikimedia Commons | CC BY 4.0
ทีมวิจัยได้ค้นพบวิธีการค้นหาถิ่นอาศัยของแมลงมันได้อย่างแม่นยำ ซึ่งถือเป็นเทคนิคและรายงานใหม่ที่มีความสำคัญอย่างยิ่ง เนื่องจากการขุดค้นหาตัวอ่อนและการเก็บตัวเต็มวัยโดยขาดความรู้ที่ถูกต้องอาจส่งผลกระทบต่อประชากรแมลงมันในธรรมชาติ ทั้งการลดลงของวรรณะสืบพันธุ์เพศเมีย การสูญหายของรังจากพื้นที่ หรือการเคลื่อนย้ายถิ่นที่อยู่ซึ่งยากแก่การติดตามในอนาคต อย่างไรก็ตาม ปัญหาสำคัญที่ต้องเร่งแก้ไขคือการที่ปริมาณผลผลิตทั้งตัวอ่อนและตัวเต็มวัยมีไม่เพียงพอต่อการสร้างรายได้อย่างมีนัยสำคัญหรือพัฒนาเป็นธุรกิจ จากการศึกษาพบว่า แม้จะมีชาวบ้านและผู้สนใจจำนวนมากในภาคเหนือพยายามเพาะเลี้ยงแมลงมัน แต่ยังไม่มีผู้ใดประสบความสำเร็จ เนื่องจากขาดองค์ความรู้ที่จำเป็น ทำได้เพียงการรักษารังที่พบในธรรมชาติให้อยู่รอดนานที่สุด ถึงแม้ผู้วิจัยได้ศึกษาข้อมูลพื้นฐานในสภาพธรรมชาติเกี่ยวกับการค้นหารัง การกระจายตัว ลักษณะถิ่นอาศัย การปรากฏของตัวเต็มวัยและตัวหนอน รวมถึงปัจจัยแวดล้อมต่างๆ แต่ข้อมูลเหล่านี้ยังไม่เพียงพอต่อการพัฒนาวิธีเพาะเลี้ยงที่มีประสิทธิภาพ จึงจำเป็นต้องมีการศึกษาเพิ่มเติมในประเด็นสำคัญ ทั้งเรื่องลักษณะถิ่นอาศัยที่เหมาะสม ขั้นตอนการเพาะเลี้ยง การเพิ่มจำนวนอาณาจักรในธรรมชาติ และแนวทางการเพาะเลี้ยงบนดินเพื่อการค้า โดยเฉพาะการเพาะเลี้ยงในท่อซีเมนต์ซึ่งอาจเป็นทางเลือกใหม่ที่จะช่วยให้การเพาะเลี้ยงแมลงมันเชิงพาณิชย์เป็นจริงได้ในอนาคต
โครงการวิจัย “การพัฒนานวัตกรรมผลิตภัณฑ์เสริมอาหารโดยใช้โพรไบโอติกร่วมกับผงจิ้งหรีด” ได้พัฒนาวิธีการเพาะเลี้ยงแมลงมันอย่างเป็นระบบ ช่วยยกระดับการผลิตแมลงกินได้ของไทยให้ก้าวไกลไปอีกขั้น เปิดโอกาสให้เกษตรกรและผู้ประกอบการสามารถผลิตอาหารโปรตีนทางเลือกที่มีมูลค่าสูงและเป็นที่ต้องการของตลาด อีกทั้งยังสอดคล้องกับแนวโน้มการบริโภคอาหารจากแมลงที่กำลังเติบโตในระดับโลก นำไปสู่การสร้างมูลค่าเพิ่มทางเศรษฐกิจในระดับท้องถิ่นและระดับประเทศ พร้อมทั้งเสริมสร้างความมั่นคงทางอาหารให้แก่ชุมชนในระยะยาว ถือเป็นตัวอย่างของงานวิจัยที่ตอบโจทย์ทั้งด้านวิชาการ เศรษฐกิจ และการพัฒนาที่ยั่งยืนได้อย่างครบถ้วน
